Osmanlı Kapitülasyonlarından Günümüz Türkiye'sine: Benzerlikler ve Farklılıklar
Osmanlı İmparatorluğu'nda kapitülasyonlar, yabancı devletlerin vatandaşlarına tanınan ticari, siyasi ve sosyal ayrıcalıklardı. Bu ayrıcalıklar, Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve siyasi gücünü zayıflatmış ve bağımsızlığını tehdit etmiştir. Lozan Antlaşması ile kapitülasyonlar kaldırılmıştır. Ancak, günümüz Türkiye'sinde bazı uygulamalar, kapitülasyonlara benzer şekilde, yabancılara yerli vatandaşlara göre daha fazla ayrıcalık tanımaktadır
Kapitülasyon, bir devletin bir anlaşmaya bağlı olarak başka devletlere tanıdığı iktisadi, siyasi ve sosyal ayrıcalıklar olarak tanımlanabilir. Geniş anlamıyla kapitülasyon baş eğmek, teslim anlaşması yapmak anlamlarını taşır.
Osmanlı'da kapitülasyon:
Tarihte kazandığı özel anlamla kapitülasyon, bir ülke tarafından başka bir ülkenin vatandaşlarına verilen ticari ayrıcalıklar bütünüdür. Bu ayrıcalıklar arasında gümrük vergilerinden muafiyet, kendi mahkemelerinde yargılama hakkı, Osmanlı topraklarında serbestçe seyahat etme hakkı gibi maddeler yer alabilir.
Osmanlı İmparatorluğu'nda kapitülasyonlar, 16. yüzyıldan itibaren Avrupalı devletlerle imzalanan anlaşmalarla başlamıştır, bu anlaşmalarla Avrupalı devletlerin vatandaşları, Osmanlı topraklarında Osmanlı vatandaşlarından daha fazla ayrıcalık elde etmişlerdir. Kapitülasyonlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve siyasi gücünü zayıflatan bir etken olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu'nda kapitülasyonlar, aşağıdaki alanlarda ayrıcalıklar tanımıştır:
- Gümrük vergilerinden muafiyet: Avrupalı devletlerin vatandaşları, Osmanlı topraklarında ithal ettikleri mallar için gümrük vergisi ödemekten muaf tutulmuştur. Bu durum, Avrupalı devletlerin mallarının Osmanlı pazarlarında daha rekabetçi olmasını sağlamıştır (Bu ayrıcalıklar, yabancı yatırımların Türkiye'ye gelmesini teşvik etmek amacıyla verilmektedir. Ancak, bu ayrıcalıklar, yerli yatırımcılar ile yabancı yatırımcılar arasında eşitsizliğe yol açmaktadır)
- Kendi mahkemelerinde yargılama hakkı: Avrupalı devletlerin vatandaşları, Osmanlı topraklarında işledikleri suçlardan dolayı kendi mahkemelerinde yargılanmışlardır. Bu durum, Avrupalı devletlerin Osmanlı yargı sisteminden üstün olduğunu göstermiştir.(Günümüzde birçok uluslararası sözleşmelerde ana maddelerden biri Londra mahkemelerinin salahiyetini baştan kabullenmektir)
- Osmanlı topraklarında serbestçe seyahat etme hakkı: Avrupalı devletlerin vatandaşları, Osmanlı topraklarında istedikleri gibi seyahat edebilmişlerdir. Bu durum, Avrupalı devletlerin Osmanlı topraklarında nüfuzunu artırmasına yardımcı olmuştur.(Mütekabiliyet esası olmadan Günümüzde Avrupa birliği üyesi vatandaşlara vize muafiyeti uygulanmaktadır)
Osmanlı İmparatorluğu'nda kapitülasyonlar, aşağıdaki nedenlerle eleştirilere maruz kalmıştır:
- Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve siyasi gücünü zayıflatmıştır.
- Osmanlı vatandaşlarının haklarını ihlal etmiştir.
- Osmanlı İmparatorluğu'nun bağımsızlığını tehdit etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu, kapitülasyonların kaldırılması için çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Ancak bu girişimler başarılı olamamıştır. Kapitülasyonlar, 1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması ile kaldırılmıştır.
Osmanlı Kapitülasyonları ile Günümüz Türkiye'sinde Yabancılara Tanınan Ayrıcalıklar Arasındaki Benzerlikler
Ancak, bazı siyasi ve ekonomik yorumcular, Türkiye'nin bazı uluslararası anlaşmalarla verdiği taahhütlerin, kapitülasyonlara benzer bazı sonuçlar doğurabileceğini savunmaktadır. Örneğin, Türkiye'nin Avrupa Birliği ile imzaladığı Gümrük Birliği Anlaşması, AB üyesi ülkelerin vatandaşlarının Türkiye'de serbest dolaşım hakkına sahip olmasını sağlamaktadır. Bu durum, bazı yorumcular tarafından, Osmanlı döneminde yabancıların Osmanlı topraklarında serbestçe seyahat edebilmelerine benzer bir durum olarak değerlendirilmektedir.
Benzer şekilde, Türkiye'nin bazı uluslararası anlaşmalarla verdiği yatırım ve ticaretle ilgili taahhütler, yabancı yatırımcıların ve şirketlerin Türkiye'de daha fazla ayrıcalık elde etmelerine yol açabilmektedir. Bu durum, bazı yorumcular tarafından, Osmanlı döneminde yabancıların Osmanlı topraklarında gümrük vergilerinden muaf tutulmalarına benzer bir durum olarak değerlendirilmektedir.
Sonuç olarak, günümüz Türkiye'sinde kapitülasyonlardan söz etmek pek mümkün değildir. lakin, bazı uygulamalar, kapitülasyonlara benzer şekilde, yabancılara yerli vatandaşlara mütekabiliyet esası göz önüne alınmadan daha fazla ayrıcalık tanımaktadır, bu uygulamaların, yerli vatandaşların haklarını ihlal etmeyecek şekilde düzenlenmesi gerekmektedir.
Tarih tekerrürden ibarettir derler, ders alınsa idi hiç tekerrür eder miydi?
Ahmet ATAM
Yorum Gönder