Halk arasında Ahi Evren olarak bilinen, asıl adı Hace Nasuriddin olan bu kişi, kadılık ve yüksek devlet görevlerinde bulunmuş, Türkleri örgütleyerek Moğollara karşı savaşmıştır. Bir iddiaya göre Mevlana tarafından öldürtülmüştür. 

Moğolların Anadolu’da Türkleri katletmesi üzerine Ahiler, batıda Bizans sınırına kadar gelerek, Osmanlı Devleti’nin kuruluş aşamasında Türkçü fikirlerle, özellikle Sarı Saltuk önderliğinde, Osmanlı’nın temellerini atan önemli bir güç olmuştur.

Fatih devrinden itibaren devşirmelerin devlet yönetiminde etkin hale gelmesiyle, siyasal bir güç olmaktan çıkan ve görünürde esnaf birliklerine dönüşen, esnaf birliklerinin idari işlerini düzenleyen Ahi Birlikleri, bu faaliyetleriyle ekonomik alanda aktif olmaya başlamışlardır.

Anadolu’nun Türkleşmesi ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynayan Ahiliğin kurucusu Ahi Evren, 1171 yılında Azerbaycan’ın Hoy şehrinde doğmuş ve dönemin âlimlerinden dersler almıştır. Anadolu şehirlerini dolaşan Ahi Evren, sadece Kayseri’ye yerleşmiştir. Hacı Bektaş-ı Veli ve Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin çağdaşıdır.

Ahî Evren’in tam ismi Şeyh Nasreddin Mahmut el-Hoyî’dir.

Hoyî nispetinden de anlaşılacağı üzere, Ahî Evren aslında Azerî Türklerinden olup Azerbaycan’ın Hoy kasabasındandır. Tahminen Hicri 567 (Miladi 1175) yılında Hoy’da doğmuş ve 93 yıl yaşamıştır. 

Ahî Evren ismi, Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar tüm Anadolu ve Avrupa’da Türklerin örgüt yapısının temelini oluşturmuştur. Mevlana taraftarları onu küçümsemek için müstehcen hikâyeler uydurmuş, halk ise buna tepki olarak fıkralar yaratarak onu sevimli bir halk kahramanına dönüştürmüş, “Nasreddin Hoca” olarak tanımış ve hatırasını gönlünde saklamıştır. 

Kadılık, Saray Muallimliği (Lâlâ) ve Vezirlik gibi yüksek devlet görevlerinde bulunmuştur. Hâce Nasirü’d-dîn’in eşi Fatma Hatun ise Ahi Teşkilâtı’nın hanımlar kolu olan “Bacıyân-ı Rûm”un lideri olarak tanınmıştır.

Anadolu Selçuklu tarihinin en başarılı hükümdarlarından Alaaddin Keykubat’ın Ahi teşkilatını himaye etmesiyle, Ahilik Anadolu’ya Ahi Evren’in ünü ve teşkilatıyla birlikte yayılmıştır. Prof. Dr. Mikail Bayram ve Prof. Dr. Halil İnalcık, Ahi Evren ile Nasrettin Hoca’nın aynı kişi olduğunu belirtmektedir.

Ahi ve Türkmenlerin en büyük destekçisi olan Sultan I. Alâeddin Keykubad, oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in düzenlediği bir suikast sonucu 1237’de zehirlenerek öldürüldü. Bu yolla tahta çıkan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in (saltanatı 1237-1245) döneminde, I. Alâeddin Keykubad’a bağlılık duyan Ahilerin sert tepkisi üzerine, Gıyaseddin Keyhüsrev ve veziri Sadeddin Köpek, Ahi ve Türkmenlere karşı cephe aldı. Ahi Evren tutuklandı ve beş yıl hapis yattı.

Tarihte Babaîler İsyanı olarak bilinen Türkmenlerin devlete karşı ayaklanmaları başlar. Sultanın ordusundaki Hristiyan paralı askerler, Türkmenlerle Kırşehir’in Malya Ovası’nda karşı karşıya gelir. İsyan oldukça kanlı bir şekilde bastırılır ve binlerce Türkmen öldürülür (1 Temmuz 1242). 

Selçukluların kendi evlatlarını katletmesi, devletin adeta omurgasını kırar. Ardından Moğol tehlikesi ortaya çıkar. Hülagü Han’ın komutanı Baycu Noyan, Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu ordusunu yener (29 Temmuz 1243).

II. Gıyaseddîn Keyhüsrev’in ölümünden sonra (642/1245) saltanat naipliğine getirilen Celâleddîn Karatay, tutuklu bulunan Ahileri ve Türkmenleri serbest bırakır. Ahi Evren ise Denizli’ye giderek burada da halkı Türkçü fikirlerle aydınlatma çalışmalarına devam eder.

Selçuklu tahtına geçen Sultan II. İzzeddîn Keykâvus, Ahi Evren’i geri getirmek için yakın dostu ve Vahdet-i vücûd düşüncesinin Muhyiddin İbnü’l-Arabî’den sonraki en önemli temsilcisi olan Sadreddîn Konevî’yi Denizli’ye gönderdi. Bu daveti geri çeviremeyen Ahi Evren, yerine müridi Ahi Sinan’ı vekil bırakarak Sadreddîn Konevî ile birlikte Konya’ya geri döndü.

Ahi Evren, Selçuklu Devleti’nin yıkılmaya başladığı dönemde Türkleri örgütleyerek Moğollara karşı fiilen savaşmıştır. Talebesi Şeyh Edebali ve birlikte hareket ettiği Derviş Gaziler, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli rol oynamıştır. Ahi Evren, Anadolu’yu işgal edip Selçuklu Devleti’ni hâkimiyetleri altına alan Moğollara karşı bazen yöneten, bazen de başkaldıran bir Türkmen lideridir.

Ahi Evren nasıl öldü ?

Ahi Evren, 1 Nisan 1261’de Mevlana’nın da teşvikiyle Kırşehir’de Hülagu Han’ın Moğol komutanı Nurettin Caca tarafından öldürüldü. Kırşehir tamamen yerle bir edildi. Bu katliamda, Mevlana’nın oğlu da dahil olmak üzere Ahi Evren, Kırşehir halkıyla birlikte şehit edildi. Bu olay, Türk tarihinin en acı hadiselerinden biridir.

Sonuç olarak, tarihte sayısız devlet kuran Türkler, idarelerinde devşirmelere ve gayrimillilere, bir şekilde de gayrimüslimlere yer verdikçe enerjilerini kaybetmiş ve tarih sahnesinden çekilmiş görünüyor.
Mevlana ve Ahi Evren ( Hoca Nasrettin ) mücadelesini ise aşağıdaki linkten izleyebilirisiniz